[ Imprimer cet article ] [ Envoyer cet article ] [ Nous ecrire ]




lewtardanêkda lenîwyorik bemîjûy 06/11/1973 pêþkeþ kirawee

dimanche 24 février 2008

I.

Lêkollînewey ew babetey serewe, girfitêkî fireleberdemanda qutdekatewe, keleyekemînyanewedest pêdekem. Çî lewajey markisîzm têdegeyn?

mebestiman kamemarkisîzme?

welamî destibecê bem pirsepêwîste: lêreda mebestî melemarkisîzim komelleberhemî markis (Marx) [1] û engilis (Engels)enek paþrrewanî wan, kebebê wefayyekî kem ta zor beramber wan, markey markisîstîyan bo xoyan dagîrkirduwe. Nimûney aþkira lem barewemarkisîzmî þêwênraw û tenanet dijexunî lêkirawî soþyaldîmukiratekanî allmane. Le demî jyanî markis û sallekanî seretay damezrandinî partî soþyaldîmukiratî allman, soþyaldîmukiratekan diruþmî corêk dewlletî xellkî pagendeyyan pêþinyar dekird. Markis û engilis boy heyelexoþî ewey keserencam partêk belayengirî zoreweleallman xoy belayengirî ewan, xoy radegeyand, zor seyr lem barewenarroþinîyan nîþanda û tenya perdehellmallînetûnd û yek lediway yekekanî bakonîn (Bakunin) lebarey dewlletî xellkîyewew peywendî soþyaldîmukiratekan legell parteborjwazî radîkall, bû, kemarkis û engilsî naçar bepiþtikrdin leweha diruþim û karkirdêk kird.

paþ maweyek diwatr, pîreengilis lesallî 1895da lepêþekîyebenawbangekey kebo pertûkî xebatî çînayetî leferensey markisî nûsî - her lem pêþekîyeda bû kewî- bepêdaçûneweyekî tewaw le markisîzmda, rêgey rîformîzmî girteber. Bewatay ewey kepê leser sûdiwergirtin lekartî rapirsî wek amrazêkî balla (nmûneyy) û tenanet takeamrazî bedestewegirtinî deselat, dadegirêt. Lêreda çîtir engilis bew çemkey min mebestime, markisîst nîye. Diwatir karil kawtsikî (Karl Kawtsky) beþêweyekî dû layene, debêtecêgirewey markis û engilis. Wî letyorîda way nêþan dedayewe, kehêþtakelebwarî xebatî çînayetîda, þorrþigêrr mawetewe, belam bekirdewebêcgeleperdepoþkirdinî kirdetewaw hellperstanew rîformîstîyekanî partekey, þtêkî tirî nedekird.

Lem bareda, êdiward birniþtayn (Edward Bernstaein), keewîþ pagendey markisîst bûnî dekird, lerastîda hengawêk lekawtsikî wawetir nerroyþt û beaþkira xebatî çînayetî retkirdewew leberamber hellbijardingerî, parlemangerî û rîformî komellayetîda becêmaw dezanê.

lelayekî tirewekawtsikî raydegeyand, kewtnî em þte, kehuþyarî soþyalîstî encamî pêwîst û rastewxoy xebatî çînayetî pirolîtaryaye: "tewaw helleyh". Bebawerrî wî: debêt ewebizanîn kesoþyalîzim û xebatî çînayetî leyekeweserçawe nagirn, bellku berencamîpêþmercî dîken. Bewatayekîtir huþyarî soþyalîstî berhemî zanst buwe. Berhem û hellgirî zanstî pirolîtarya nîye, bellku hî roþinbîranî borjwazîye- webehoy emaneweye- kesoþyalîzim bo pirolîtarya degwêzrêtewe. Serencamî ewey ke: huþyarî soþyalîstî tuxmêkekelederewedêtenaw xebatî çînayetî pirolîtaryawew nek þtêk kebexoy bêtearawe.

tenya tyorîsyonêk kelesoþyaldîmukirasî allmanda bemarkisîzmî (rresen) wefadar mayewe, roza luksêmburig (Rosa Luxemburg) bû. Bellam ewîþ sazþigelêkî legell raberî partekey encamda. Roza hîçkat bêperdebêbil (Bebel) û kawtsikî nededayeber rexne. Berxurdî aþkirawî wî legel kawtsikî tenya ewkatedestî pîkird, kelesallî 1910da fêrkarî pêþûy boçûnî mangirtinî syasî cemawerî retkirdewe. Roza betaybet hewllî deda nizîkî legell anarþîstekan keberhemî tyorî wî lemerr xobexoyî þorrþî cemawerî bû, biþarêtewe. Weha hewllêk, wî naçar be penabirdin bo cnêwdan beanarþîstekan kird. Bem þêwewî pêywabû, partekey keç lerrûy bîrrubawrewew ç lerrûy malîyewe(debêt eweþ billêyn, çunkeewrrokelîy beagayn) bewey wabestebû; dexatemetrisîyewe.

Belam wêray cyawazî lenaw da, nakokî waqî’î nêwan ewey anarþîstekan, bemangirtinî giþtî nêwî deben, legell ewey kerroza luksêmburig beparêzewehewllî deda bemangirtinî cemawerî nêwî binêt, learada nîye. Lelayekîtrîþewe, qisewbasetundûtîjekanî keyekemyan le1904 legell lînîn (Lenin) û diwatrînyan lesallî 1918da legell hhkumetî bolþevîkî rûyda, firelebîrkirdinewey anarþîstîyewedûr nebû. Diwayîn têrrwanînekanî wî lenêw bizûtnewey sipartakîstekan lesallî 1918da lemerr soþyalîzmî pêþrrewger lexiwarewerra bo serewew lerrêgey sovyetekagerîyekanîþewe, leser em pole dejmêrdirîn. Roza luksêmburig beyekêk lebaznekanî yekêtî nêwan anarþîzim û markisîzmî neþêwênraw dejmêrdirêt. Belam markisîzmî resen tenya behoy soþyaldîmukiratekanî allmaneweneþêwêndira. Bellku ewelînîn bû, keleastêkî firawanda awejûy kird. Wî beþêweyekî berçaw xallgelî jakobîn (Jakobin)î û desellatixwazî kehendêk kat lenûsînekanî markis û engilis da derkewtbûn, qulltir kirdewe. Wî balladestî nawendigerayî û derkî bîrteskanew destegerayaney partî (eweþ tenya yek part) û betaybet karî þorrþigêrranî pîþeyy wek raberanî cemawer hênayenêw markisîzmewe. Weha çemkigelîk lenûsînekanî markisda zor dest nakewn û eger heþbin leþîwey korpeyy û seretayîn. Legell eweþda lînîn soþyaldîmukiratekan betundî lewey keanarþîstekan bekem degirn, dedateber rexnew lepertûkî giçkey dewllet û þorrþda beþêkî tewaw bo stayþî anarþîstekan leber wefadarîyan bo þorrþ, terxan dekat.

II.

Girfitêkîtrîþ learadaye. Legell ewey keendêþey markis û engilis lerrûy pêgeyynewebo rengidanewey waqî’yetî serdem lemawey nîw sededa betûndî þyawî derkikrdne. Belam hewllî lîkderewanêkî taze - lenîwyanda nwênerêkî kilîsaþ - bo selmandinî þtêk benêwî dogmatîzmî markisîstî, bêsûde.

Banmûneyek bhênînewe:

Markisî law û mirovdost, þagirdî foyerbax (Fewerbach)î feylesuf, begiþtî lemarkisî sallanî pêgeyynî kediwatir xoy gîrodey dyarîgerîy zanstî tund û dijwar kirduwe, cyawaze.

markisî rojnamey raynî nwê (Newe Raihnische Zeitung)- billawkiraweyek, ketenya pagendey dîmukiratbûn û lehewllî yekîtî legell borjwazî allmanda bû, hîç wêkiçûnêkî legell markisî sallî 1850 watemarkisî komunîst û tenanet bilankîst (Blanqwist) keawazî þorrþî berdewam, karî syasî serbexoy komunîstî wdiruþmî dîkitatorî pirrolîtaryay deda, nîye.

hendêk cyawazîyþ lenêwan beþekanî manîfêstî 1848 û hendê dawakarîda, ewey kedewllet bezordarekî dest beser serapay abûrîda bigrêtu rûnkirdinewekanî diwatr, ketyayanda dewllet behoy peywendîyekomellayetîyekanewe cêgey degîrêtewe, heye. [2] markisî sallanî diwatr, keþorrþî nêwneteweyy bedahatûyekî dûr despard û xoy lepertûkxaney mozey birîtanya zîndanî dekird, taweku dest bidatelêkollînewey zanstî firawan û giran. Kesêkî tewaw cyawaze,lemarkisî raperrênxiwazî 1850 kebawerrî berraperrînî giþtî û destibecê hebû.

markis kelesallekanî 1864 - 1869 sereta lepiþtiperdewerrollî rawêjkarî taybet û rêxerî le desellat dûreperêzî kargeranî kowebû lenêwnetewey yekemda degêrra, lepirrêkda sallî 1870 degorrêt bekesêkî firebedesellatixwazkelelendeneweferman bo encumenî giþtî înternasîwnallderdekat. Markis keleseretay 1871da betûndî dijî raperrînî parîs bû, markisêk nîyekekemêk diwatir lenamîlkebenawbangekey xoyda benêwî (þerrî nêwxoyî leferense), dekewêtenrixandinî komoney parîs û zorêk lelayenekanî ta ewperrî radey xiwazraw destinîþan dekat.

diwacar markisêk keleheman namîlkeda leser em xallepêdadegirêt, markisêk nîyekelenameyekda lemerr bernamey gota (Gothaer Programm) bê emlawewla deyewêt bîselmênêt, kedebêt dewllet bo maweyekî ta radeyek dirêj paþ þorrþî pirolîtêrî dirêjebejyanî xoy bidat.

Detwanîn lemawey sallanêkda þwên pêy tewawî em paþgezbûnewew hellbezudabezezîkizakyane hellgirîn.bemcorenabêt markisîzmî resen watenûsînekanî markis û engilsîþ wek komellêkî wek yek û teba leberçaw bigîrên. Bellku pêwîstelebotey taqîkarî rexneyy û wirda dabnirêt û tenya ew xalaney lîwewerbigîrêt, kepeywendî nizîkyan legell komunîzmî azadirrewane(Libertarian communism)da heye. [3]

III.

henûkeleberdem girfitî sêyem westawîn: anarþîzmîþ kemtir lemarkisîzim leçwarçêwey bawerrî leyekiçû behremend nîye. Bewcorey kelepertûkî anarþîzmda basim lêwekirduwe, retkirdinewey desellatdarî û pêdagirtin leser lepêþbûnî dawerî takekesî, bwetehoy ewey keanarþîstekan bewtey pirodon (Proudhon) lenameyekda bo markis "dijedogmatîzim bûn bikenepîþey xoyan" leber eweyeketêrrwanînî azadirrewekan, corawcortir, xurrtir û lerrûy têgeyþtinewedijwartireletêrrwanînî soþyalîstedesellatixwazekan (awthoritarian socialists).

Meylî cyawaz lenaw anarþîzmda heye: bêcgelekomunîsteazadirrewekan(Libertarian Communists) kemin serbewanm, detwanrêt anarþîstetakgera (Individwal anarchists), anarþîstekogera (Sozetaere anarchists), anarkosendîkalîstekan (Anarcho-Syndikalists) û desteyekîtryan lewane anarþîstedij betundûtîjî (Power-free anarchist), anarþîsteaþtîxiwazekan (Anarcho-pacifists), anarþîstegyaxorekan (vegetarian anarchists) û hîtrîþ nawbênîn.

henûkeem pirsyarequtdebêtewe: demanewêt ç corêk leanarþîzim legell markisîzim berawrd bikeyn, taweku bizanîn keleç barêkewe, em dû fêrgesyasîyeleendêþey þorrþigêrrîda legell yekitrda yekdegirneweya leyekitr dûr dekewnewe. Bo min rûnekeanarþîzmî çêker (constructive anarchism), komellgera û anarþîzmî kogera ya anarþîzmî komunîstî legell markisîzmda kemtirîn dûrîyan lenêwandayew her leber emeþekemin lepertûkî anarþîzmda tenya lehewllî þîkirdinewey em coreleanarþîzim bûm.

IV.

ger bequllî sernic bideyn , boman derdekewêt kemarkisîzim û anarþîzim lerraburdûda karayyan leser yek danawe. Malatsta (Malatesta) anarþîstî benawbangî îtalyayî leþwênêkda nûsîwyetî: "nzîkey tewawî edebyatî anarþîstî sedey nozdekarayîmarkisîzmî leser buwe". Ewedezanîn kebakonîn rêzîleberamber lêhatûyy zanstî markis hebû, berradeyek kedest bewergêrranî bergî yekemî sermaye bo ser zimanî rusî dekat. Lepall wîda anarþîstî îtalyayî karlo kafîro (Carlo Cafero)þ kurteyek lem berhemebillawdekatewe. Lelewlaþewe,yekem pertûkî pirodon mullkayetî çîye (1840) û betaybet berhemî benawbangî sîstemî nakokîyeabûrîyekan ya felsefey hejarî (1846) beqûllî markisî law dexenejêr karayyewe. Eger çî kemêk diwatir abûrînasî bê emek, benûsînî hejarî felsefe dest dedateserzenþikrdnêkî jarawî ledijî fêrkarekey xoy.

sererray lêdiwanî zor, markis beradeyekî zor qerzarbarî têrrwanînekanî bakonîne. Lêreda bo xoladan ledûbarekirdinewetenya dû nimûnedehênînewe: rageyandin lemerr komoney parîs kelelayen markisewenûsrawe, betundî lejêr karayî boçûnekanî bakonîndaye. Bewcorey keartur lênîng (Arthur Lehning) billawkerewey erþîvekanî bakonînîþ pencey bo em xallerrakêþawew bewcorey kepêþtir witman destipêþxerî bakonîn bû, kemarkis naçar berretkirdinewey diruþmî dewlletî xellkî û hawkaresoþyaldîmukiratekanî bû.

V.

markisîzim û anarþîzim betewawî lekarayî beramberyek lerregurrîþeyek behremendin û regurrîþeyan bo serxêzanîk. Êmewek matryalîst, pêman wanîyekeboçûnekan bo xoyan lemêþkî mirovewepeyda debn, bellku leser ew bawerreyn ketenya rengidanewey destikewtekanî bizûtnewey cemawerînlerrewtî xebatî çînayetîda pêyhestawn. Yekemîn nûseranî soþyalîst, ç anarþîst û ç markisîst betewawî lejîr karayî þorrþî gewrey ferensewelesalekanî kotayî sedey 18u lejêr karayî têkosanî kargeranî ferenseda bûn,kelesallî 1840 bediwawebo xorrêkxirawkirdin û xebat dijî behrekêþî sermayedarî destyan pîkird.

kemin ewaney kebizann, le1840da parîs mangirtinêkî giþtî bexowebînîwe. Salanêk paþ ewerrojnamekargerîyekanî wek karge- Ateler seryan hellda. Lem saleda 1840 peregirtinêkî berçaw rûdedat, pirodon têbînî dijî mullkayetî billaw dekatewe. Çwarsall diwatir lesallî 1844da, markisî law letêbînîyekanîda, raportî serdanîyekey bo lay kargeranî parîs dexaterrû û pencebo karayyekî qull, kekargeranî destikar leser wîyan danawe, radekêþê. Sallê ber lewele1843da jinêkî derkewtebenêwî filora tirîstan (Flora Tristan) kargeranî bo pêkhênanî yekêtîyekî kargerî bangewaz kird û bo peywendîgirtin legell wan, berew þarekanî ferensekewterrê.

Bemcoremarkisîzim û anarþîzim leheman seretaweleserçawey pirolîtêrî wek yekewe, hellqullîûn û lejêr karayî çînî tazey kargerda, leduwî amancî yeksanî, kehellgêrranewey dewlletî sermayedarî û gêrranewey samanî komellayetî û girtinedestî amrazekanî berhemhênan lelayen xudî kargeranewe. Her em þtebû, kebuwebnaxey pêkhatnêkî koyî lenîwan markisîst û bakonîstekan lekongirey 1869î nêwneteweyy yekem, kekemêk pêþ þerrî 1870î nêwan allman û ferense,rrûyda. Em xalleþ lebîr nekeyn, keem pêkhatneledijî diwayîn þagirdekanî pirodon (1865da mird) bû, kebearastey pêçewanegerabûnewediwawe. Yekîk lem þagirdanetolayn (Tolain)bû, keletêrrwanînî mullkayetî taybetî û amrazekanî berhemhênan nizîk bûbuwewe.

VI.

taêrenîþanman da, keyekemîn qisekeranî bizûtnewey kargerî ferenselepêwerêkî firawanda, leþorrþî gewrey ferensewesruþyan wergitbû. Kemîk em xallewallatir dekeyn.

Lewaqî’da lehenawî þorrþî ferenseda, dû þêwazî cyawaz leþorriþ seryanhellda, ya baþtirebillêyn dû hêzî cyawaz û dij beyek. Yekêkyan leballî çepî borjwazî pêkdehat, ewîtir lepêþînanî pirolîtarya: pîþeweranî giçkew muçexoran, pêkdehat. Yekem desellatixwaz û dîkitatorî, nawendigera û serkutger dij beberameberekî. Destey duwem dîmukiratîk, fîdiralîst û pêkhatû lekorrukomellêk, keewrokebesovyetî kargerî nêwyan deben. Emanele48 beþî þarî parîsda hebûn, kelekomoney parîsda kobûbûnewew korrukomellî þaroçkekan dexraneseryan. Bebê sillemînewedetwanrêt butrêt, keem hêzeduwememayeyekî azadirrewaney hebû û bepêþrrewî komoney parîs le1871 û sovyetekanî rusyele1917da dejmêrdirêt, bepêçewanewehêzî yekem, lesedey 19dalearastey jakobînîda dîtewe. Lerrastîda wajey jakobînî nawêkî natewaw û dirustikrawe. Lenawî yaneyekî xellkî parîs komellgey jakobînekanewewergîrabû, kexudî nêwî em yaneyele nîwîperestigeyekî mezhebîyewewergîrabû, keyanekelenêwballaxanekeyda bû. Hêllî cyakerewey xebatî çînayetî nêwan borjwa þorrþigêrrekan lelayek û bêbeþeþan lelayekîtrewebenêw komellgey jakobînekanda têdeperrî. Beþîweyekî wirditr ewey keledanîþtinekanî em komellgeyeda, layengirî endamanî lem ya lew arasteleþorrþ, degerrayeweser berxurdî nêwan ewan. Leedebyatî syasî sallanî diwatrda, wiþey jakobînekan ç lelayen anarþîstekaneweç lelayen markisîstekanewe,bo çwandin besunetî þorrþigêrraney borjwazî kewlat û þorrþî leserewew beamrazekanî desellatixwazanepiþtîwanî dekird, bezorî bekar debirêt. Bo nimûneþaril dêlêskiluz(Charles Delescluze), raberî ballî rastî zorîney sovyetî komoney parîs, xoy bejakobînîst û ser berubispîr denasand.

Pirodon û bakonîn lenûsînekanyanda, ledijî syasetî þorrþigêrreborjwazîyekan wek bîrkirdinewey jakobînî decengan. Leberamberda markis û engils, bedijwarîyewetwanîyan xoyan lem efsanejakobînye, kelelayen pallewananî þorrþî borjwazî þikoyan pêdebexiþra, rapisênin. Lewanedanton (Danton) - (lerrastîda syasetmedarî gendell û dijexunî dûsere) û ewîtryan rubispîr (Robesperre) bû - keserencam bû bedîkitator. Belam sersextî rwangey dijedeselatxiwazî leanarþîstekanda lewedeygêrranewe, kejakobîngerayî firîwyan bidat. Anarþîstekan bebaþî lewegeyþtibûn, keþorrþî ferensenek tenya þerrêkî nêwxoyyelenêwan paþayetî bêçenduçûn û þorrþigêrranî borjwa, bellku yeksereþerrêkelenêwan jakobîngerayî û þtêk kemin bo asanî witin bekomonegerayî (Communallism) nêwî debem. Serencamîþ þerrî kotayyekebeþkistî komoney parîs û milperandinî herdû pilewpayedaranî þarî þomît (Chawmette) û hêbêrit (Hbert) lesallî 1794 tewaw debêt. Manay em þikstelenîwçûnî deselatî jêrdestan bû. Bewcorey ke þorrþî okitoberî rusyeberew sirrînewey asewarî sovyetekanî karxanebira.

markis û engils, hemîþeleemberwewberî nêwan jakobîngerayî û komonegerayîda bûn. Ewan sereta stayîþî nawendigerayî tundutîj, keolgwî xoy leferensey 1793 wergirtuwe deken. Çend sall diwatir le1885da, engilis boy derdekewêt, kelewêda helley kirduwew nawendigerayî tenya rêgey bo dîkitatorî napilyon (Napoleon)î yekem xoþkirduwe. Hendêkcar karil markis ênrajekan (Enrags) watelayengiranî keþîþî pêþîn, jak ru (Jaqwes Roux) -ke qisekerî niþîngeyekî kargerî kenarî parîs bû- benwênerî serekî bizûtnewey þorrþigêrrane nêw hênawe. Hawkat carêkîtir engilis pîywabû, kele1793da "lanî zor deytwanî bekomekîk leserewerra" bo pirrolîtarya bijmêrdirêt. Diwatir lînîn lejakobîngerayîda hengawêkî firewawetrî lemamostayanî markis û engilis na. Betêrrwanînî wî jakobîngerayî yekîkelew xalelutkeyyane, keçînî jêrdest lexebatîda bo azadî xoy destî pêanrradegat. Wî pêyxoþ bû xoy bejakobînêk naw bênêt, hellbetehendêkcarîþ em naznawey beþîwey jakobînêkî ser beçînî karger tewaw dekird. Encamgîrî meeweyeke: tenya xodamallînî markisîtekanleher coremîratêkî jakobînî, detwanît pêkhatnî anarþîstekan legell wan lebar bikat. Ba bekurtî biçîneser xalleserekîyekanî nakokî nîwan markisîzim û anarþîzim. Sereta ewey kesererray bawerrî markisîstekan bepêdawîstî lenîwçûnî diwacarî dewllet, bebawerrî wan paþ þorrþî serkewtûaney kargerî, dewlletêkî nwê kebedewlletî kargerî nêw debirêt bo maweyekî dyarî nekiraw pîkdêt. Paþ weha serdemîkekemarkisîstekan, bellînî lenîwçûnî bereberey em dewlletekehendêkcarêþ benîwedullet nîwî deben, deden.

Komunîsteazadirrewekan bepêçewanewe,pêyanwayekeweha dewlletêkî nwê leber xawendarêtî dewlletî beser tewawî abûrî û bîrukiratîzebûnî rojaney, tenanet ledewlletî borjwazîþ betwanatir û serkutgertir debê û leberamber hellweþaneweyda, berhellstî dekat. Lewegerrên kekomunîsteazadirrewekan, begumanewelew erkaney kemarkisîstekan bo kemayetî komunîst leberamberdanîþtwanda pêyan debexiþin, derrwanin. Gerranewebo nûsînepîrozekanî markis û engilsêþ, tenya hoyekebo weha gumanêk. Hellbetelemanîfêstî komunîstda detwanrêt bixwîrîteweke, "komunîstekan berjewendîyekî cyawaz leberjewendî tewawî pirrolîtaryayan nîye" û ya ewey "ewan herdem nwênerî berjewendî tewawî bizûtneweken" ya têrrwanînî tyorî ewan hergîz neleser binemay boçûn û binçîney dahênraw ya dozrawey em ya ew çakekarî dunya nîye, bellku tenya derbirrî giþtî helumerc û waqî’î xebatî çînayetî û bizûtnewey mêjûyyn, kebeberçawî mewelebizûtndan. Ta êrokanebîguman êmekomunîsteazadirrewekan legell wan hawrrayn!

Belam ristey narroþin û tekanderanebo êmeeweye: "letyorîda komunîstekan cya lebeþekanîtrî pirolîtarya lew berterîyebehremendin, keberroþinî twanay derkikrdnî helumerc, bizûtin û amancî kotayî û giþtî bizûtnewey pirrolîtaryayan heye".

em danpyanane detwanêt bê pêçupena bew watayebê, kekomunîstekan leber em berterîye mafî mêjûy bedestewegirtinî raberî pirolîtaryayan heye? Eger em watayeþ mebest bê, çîtir komunîsteazadirrewekan legellîda hawrra nîn, leber ewey khêmeleser ew bawerreyn: hîç destipêþxerîyek lederewey xudî pirolîtarya natwanrêt bûnî hebêt. Ewan pêmanwayekekesanî na pirolîtêr tenya detwanin lepall ya lenîwan xudî pirolîtaryada rollî rawêjkaranî dillsoz ya rûnkereweyan hebê,amancyan hawkarî kargeran bêt letêkoþanda bo bedesthênanî pileyekî ballatir lehuþyarî.

emeberewpirsî xobexoyî þorrsî cemawerî ya têgeyþtinî wirditrî azadirrewaneman debat, berew derbirrînêkî anarþîstane. Wiþey xobexo - spontaneous û xobexoyî- Spontaneity çendîncar lenûsînekanî pirodon û bakonînda berçaw dekewn. Belam ewey seyr dîteberçaw, eweyelekatêkda kelenûsînekanî markis û engils, lanîkem lebillawkirawey resenyanda bezmanî elmanî weha wajegelêk berçaw nakewn. Lewergêranî berhemekanyanda hendêkcar legell weha wajegelêk derdekewn. Hellbetepirsî kotayî tenya berhemî berawrdêkî narrêke. Lerastîda markis û engilis basleçalakî xokirdî cemawer deken, ketêgeyþtinêkî berteskitrelexobexoyî. Çunkepartêkî þorrþigêrr, detwanêt rêgebebirrêk leçalakî xokirdî cemawerî lepall çalakîyyekanî berterîxiwazaney xoy bidat. Belam xobexoyî cemawerî, metrisî ewey heye, kepagendey rollî raberî ew partanebixatejêr pirsyarewe. Ruza luksêmburig yekemîn markisîst bû, kelenûsînekanîda bezmanî allmanîwþey xobexo (lexowera) Spontanî bekarhênawe, kele anarþtekanî wergirtuwe. Wî piþtî berrollî serekî û xobexoyî lebizûtnewey cemawerîda debest. Debêt lewebgeyn, kemarkisîstekanîþ leberamber bizûtnewekomellayetîyekan hellwêstî dyarîkirawyan heye, leber ewey keþwêndest bo xotêhellqurtandinî raberanî pagendeyy nahêllnewe. Kewatekomunîsteazadirrewekan lew xalle,kemarkisîstekan hendêkcar lesûdiwergirtin lefêll û firîwkarî dîmukirasî borjwazî xoyan nedebwêra, firedillxoþ nîn, markisîstekan nek betenya bexoþhhallîyewekartekanî dengidanyan bekardehêna û beyekîk lebaþtirîn amrazekanî bedesthênanî deselatyan dadena, belku tenanet hendêkcarîþ bexoþhhallîyewedestyan dedayepêkhênanî berey hellbiradin legell partelîbiral ya radîkalleborjwazîyekan û lem sateda bawerrî wan eweye,kebebê weha hawpeymanî û yekîtîyek destirrageyþtin bekursîyekanî parleman letwanada nîye. Lebîrman neçêt kekomunîste azadirrewekan bepêçewaney ewey kebezorîwêna dekirêt, sill lesnduqekanî dengidan nakenewe. Pirodon carêk le1848da benwênerî encumenî mîllî helldebijêrdirêt û carêkîtir piþtîwanî lehellbijardinî raspayl (Raspail) dekat. Legell eweþda diwatir lewêwekewî hercoremlikeçîyek bo rijêmî paþayetî serkonedekat, kargeran bo xohellbijardin bangewaz dekat . Bo wî tenya pirsî rêwþwên û helumerc leberçaw bû. Lehelumercêkîtrda anarþîstekanî espanya lehellwêst wergirtinî aþkira ledijî beþdarî lehellbijardinî berey xellkî lefêbirîwerî 1936da xoyan xoyan bward. Belam lepall em þtekem û nawêzaneda, anarþîstekan rêgey firecyawaz bo serkewtin beser sermayedarî dujminda bedirust dezann, lewanexebatî rastewxo (Direct action/Action directe), xebatî sendîkayî (unions action/Action syndicale), xomuxtarî kargerî (Worker-autonomy/ Autonomie ouvrière) û mangirtinî giþtî (General-strike/ Grève générale).

henûkepirsyarêkî tirî binerretîrrûberrûman debêtewe: dewlletîkirdinî amrazekanî berhemhênan ya xoberrêweberî (self-management)? Lêreþda markis û engilis ba dedenewe. Lemanîfêstî komunîstda kebesruþ wergirtinî rastewxo lesoþyalîstî dewlletgera, lwîs bilank(Lowis Blanc)î ferensî, nûsrawe. Ewan lew bawerredan kedebêt giþt amrazekanî berhemhênan ledestî dewlletda nawendî bikrênewh belam lewþey dewlletî, ewan bepirolîtaryay rêkxiraw wek çînî fermanrrewa têdegen. Baþeboçî weha rêkxirawêkî pirolîtêrî nêwdenênin dewllet? Lemebguzerêyn: boç çend sall diwatir ewan peþîman debnewew lecunî 1872 lepêþekî çapî serlenwêy manîfêstda ledewlletgerayî kurtibînaney xoyan serlenwê têrrwanînewedeken û pencebo rageyandinî 1871 lemerr komoney parîs radekêþin, kepêwîsteberhemhênan behoyxoberrêweberî berhemhêneran - associated to producers berrêwebibrêt?

Bêgoman ewan hestyan bepêdawîstî pêkhatin legell bakonîstekan leynternasînallî yekemdakirdibû. Belam eweþ billêyn, kemarkis hîçkat lewrdekarîda rêgegelêk, kedetwanin xoberrêweberî berrê bixen, neçuwetebelayanda û lekatêkda, kepirodon laperrey firey leberhemekanîda bo em pirseterxankirdibû. Pirodon kejyanî wek kargerêk dest pêkirdibû, deyzanî kebas leçî dekat. Wî bewrdibînyewekomelekargerîyekan Worker-associations keleþorrþî 1848da seryanhelldabû, serncdabû. Bellam hoy ew hellwêstey markis, lewaneyeleber bexeyallîbûn - utopian dananî pirsî xoberrêweberî lelay wî bêt. Ewrokhêmekomunîsteazadirrewekan, beþêkîn lewaneke lanîkem leewrupay rojawa xoberrîweberîyan kirduwebebabetî roj, pirsyarêkî konkirêt û xistuyanetebernamey karî rojewe. Pirsyarêk, keytir cêkewtebuwew erokelelayen nizîkey herezorî rewtesyasîyekanewedestî bo debirêt, gorranî beserda hênrawew kurtikrawetewe. [4]

VII.

markisîstekan û anarþîstekan her leseretay ledaykbûnî syasyanewe rûberrûy yek bûnewe. Yekemîn hêriþ lelayen markis û engilseweledijî þtayner (Steiner) lepertûkî pirrdijayetî aydyolojî allmanyewedestî pîkird. Lêreda pirsekeleser xirap leyek geyþtinêkî dûlayenebû. Þtayner rûnî nekirdibuwewe, kelepall stayþ bo mn û kes wî, lerrastîda layengirî yekgirtinî xoxiwastaney em keseyelegell yekêkîtir. Lerrastîþda wî komellgey henûkeyy pêþinyar dekat, keleser binemay fîdiralî û mafî cyabûnewedamezrabêt. Her em boçûnediwatir bakonîn û diwacar lînîn lemerr pirsî neteweyyda, bekaryan hênawe. Markis û engilis behellerrexnetundekanî þtayner beramber komunîzim bekoneperstî wî dadenên, lekatêkda kehêrþekanî þtayner lebnerretda arastey corêkî taybet lekomunîzim bûn, dijî napuxtekan- Clumsy komunîzmî dulletî, kekomunîstexeyallîyekanî (utopian communism) serdemî xoy, lewanevaytlîng (Weitling) leallman û kabe (Cabet) leferense, kehoy em rexnaney þtaynerîþ metrisîyek bû, keamancî em, azadî takekesî bû.

her bewcorey kepêþtir witman, hêrrþî tundî markisêþ bo ser pirrodon tarradeyek leber þtgelî awa bû, pirodon pêþwazî lemullkayetî giçkey taybet lehelumercêkda, kenêþaney serbexoyî takekesî bêt, dekat. Bellam þtêk kemarkis lêy tênagat eweye, kepirodon lepêþesazî gewrew girngî beþî sermayedarîda, betewawî xoy bepiþtîwanîkerî mullkayetî giþtî denasand. Lebîrman neçêt kepirodon leperrawekan -Carnetsîda awa denûsêt: pêþesazî giçke, beheman radey ferhengî giçke, gemjaneye?. lepêþesazî gewreþda, wî bêçenduçûn giþtigeraye. Lerrwangey pirodonda rêkxirawgelêk lejêr nêwî herewezî kargerî - Worker-companesda rollî serekî bigêrrn, wateberrêwebirdinî pîþesazî gewrelewanehêllî þemendefer, karxanegewrekan, derhênanî kanekan, çêkirdinî polla û deryawanî, ... Hîtryan, leestoye.

legell ewey kepirodon lekotayî jyanîda, lepertûkî lêhatûyy syasî çînî kargerda, xoy belayengirî cyabûnewey tewawî çînî karger lekomellgey borjwazî ya bewatayekîtir layengirî xebatî çînayetî radegeyênêt, bellam hêþta emeþ markis lenyazxirapî beramber pirodonîzm, kebesoþyalîzmî wirdeborjwazî daydenêt, desthellnagirê.

ba serncî miþtumrrî berdewam û napakî nêwan markis û bakonîn lenêwneteweyy yekemda bideyn; lêreþda legell corêk lexrap leyek geyþtin rûberrûyn. Bakonîn tarradey zyaderrewîkeranemarkis bedêwêkî deselatxiwaz û tînûy fermanrrewayî beser bizûtnewey kargerîda denasand. Lem nêweda ewey kesersurrhênere, eweyekebasekanî bakonîn nawerrokêkî pêxemberaneyan heye, wî bebaþî dahatuwedûrekan debînêt. Leheman katda kehatneserþanoy bîrokirasî sûr pêþbînî dekat, dîkitatorîyetêk keserncam raberanî nêwneteweyy sêyem (Komintern) beser bizûtnewey kargerîda reway debînn hest pêdekat. Markis betomet danepall bakonîn benzimtirîn þêwaz û berrawergirtin bo derkirdinî bakonîn lenêwnetewîy yekemda lekongirey lahay [5] lesêpitemberî 1872da, dest behêrþî beramber dekat. Paþ em rûdawe, pirdekanî nêwan anaþîzim û markisîzim derruxên û debêtekaresatêkî gewrebo çînî karger, leber ewey keher yek lem dû bizûtnewepêwîstyan behawkarî tyorî û kirdeyy yekitr hebû. Leheþtakanî sedey 19da têkosan bo pêkhênanî nêwneteweyekî anarþîstî legell þikstda rûberrû debêt. Weha nêwneteweyyek sererray nyazekanî, begiþtî lebizûtnewey kargerî dadebirrêt. Lekatêkda kelew serdemeda markisîzim bexîrayî leallman begeþey soþyaldîmukirasî û leferensebedamezrandinî partî kargey lelayen (Jules Gwesdes), geþedekat.

diwatir partî corawcorî soþyaldîmukirat ledewrî yek kobûnewew nêwneteweyy duwemyan pêkhêna. Lekongirekanî diwatryandazorcar miþtumirr legell azadirrewanêkrrwîdeda, kehelyan bo derrexisa, lekobûnewekanda beþdar biken. Sallî 1893 soþyalîstî azadîxiwaz domla nyowînhwîs (Domela Neuwenhwis)î holendî lewtarêkî tund û parawda, soþyaldîwkirasî allmanî tawanbar kird û legell heraw hwî amadebûan rûberrû bû. Sallî 1896 lelenden kiçî markis, avêlîng (Aveling) û raberî soþyalîstî ferensejan juris (Jean Jawrs) becnêwdan beanarþîstekan, kewek nwênerî sendîka kargeyyekan twanîbûyan bênehollî kongirewe, kirdederewe. Hellbetetîrorîzmî anarþîstî, kelemawey salekanî 1890 ta 1895 leferenseajawey berpadekird, komekêkî benrixî berretkirdinewey hîstiryane(hysterical)î anarþîstekan, keytir beçete dejmêrdiran, kird. Em rîformîsteþerminok û yasageraneletwanayanda nebû, lepallnerî þorrþigêrrîyan bigen û hoy penabirdinî wan bo tundutîjî [6] wek narrezayetîyekî pirr dengidaneweledijî komellgey nefretawî, derik biken.

lenêwan sallanî 1860- 1914 soþyaldîmukirasî allman û zyatir lew dezgey panuporrî sendîka kargerîyekanî allman, berdewam xerîkî kenarxistinî anaþîzim bûn. Tenanet katêk kekawtsikî raygeyand, kelayengirî mangirtinî cemawerîye, bîrokiratî kargerî wek anarþîstêk gumanyan lêkird. Bellam leferensepirsekebepêçewanewebû. Parlemangerayî (Parliamentary) û rîformîzmî hellbijêrgeray jurîs (Jawrs), nefretyan lekargeranîk, kebexoyan lêhatûy damezrandinî rêkxirawey þorrþigêrraney sendîkayî û xebatkaraney serbexoy sê.jê.tê (CGT)yan pêkhênabû, kepêþrrewanî fêrnand pilutye(Fernand Pellouter), êmîl puje(Emile Pouget)u pîyer monat (Perre Monate) bûn, kelebizûtnewey anarþîstîyeweseryahelldabû.

þorrþê rusyew diwatir þorriþ espanya kelênî nêwan anarþîzim û markisîzmyan firawantir kird. Kelênêk keçîtir nek tenya berhemî nakokî aydyolojîkî bellku bekirdeweþxiwênawî bû. Bo kotayîhênan beserncekanî sereweleser raburduwî markisîzim û anarþîzm, debêt dû têbînîyeþîtrîþî bo zyad bikem:

1- hendêk lemarkisnasanî wek maksîmîlyan robil (Maxumilan Robel) leferense,bedillnyayyewebelledaçûn - eger hemûyþî nebê-, egerlemarkisda meylî azadirrewane bedî biken.

2- hendêk leanarþîstedestegera û bîrteskekanî wek gastun lêval (Gaston Leval) leferense, bellnyayyewebehelleda çûn, kebehestêkî kwêranewe, wek ehrîmenêk lemarkis derrwann. Demewêt leþwênêkda lenêwan em em dû pyawetundirrewecêgîrbim, herçendeherdûkyan hawellmin.

VIII.

eyhenûkeçî?bebê guman, êstakeleberedem bujaneweyekî(Renaissans) soþyalîzmî azadirrewanedayn. Min lêreda naçarim pencebixemeser çonyetî bujanewey dûbarey lemangî mey (ayar) 1968 leferenseda. Xobexotrîn, çawerrwannekirawtrîn û naamadekirawtrînî raperrînekan bû. Bayekî behêzî azadî willatî girtewe, weha wêranker û leheman katda afrêner bû, keytir hîç þtêkî wek pêþûy xoy nehêþtewe. Jyan gorra ya eger bimanewêt detwanîn billêên, khêmejyanman gorrî. Bellam weha ledaykbûneweyekî dûbare, leçwarçêwey bujaneweyekî serlenwê leserapay bizûtnewey þorrþigêrraneda û betaybet lenêwan lawanî xiwêndikarda pêkdehat. Bem hoyeweçîtir dabirrebehêzekanî nêwan bizûtneweazadirrewekan û ewaney kepagendey layengirî markisîzm-lînînîzmdeken, bûnyan nîye. Tenanet detwanrêt bigutrêt corêk leawellayî nadestegerayaneþ lenêwan em bizûtnewecorawcoraneda serîhellda. Hawrrêanî law leferense, legirupemarkisîste deselatxiwazekanewedeçûnenaw girupeazadirrewekan (Anarcho-groups) û herwa pêçewaney emeþ rûydawe. Girupgelî mawîstî- Maoists hebûn, ke serapa lejêr karayî azadirrewîda, hellweþawneteweya karayî boçunî anarþîstekan dirrî kirdotenawyan. Tenanet girupî tirotîskîstîþ zorêk lexallî têrrwanînyan xoyan lejêr karayî nûsîn û tyorî anarþîstekanda degorrî. Kesanî wek jan pol sartir (Jean Pawl Sartre) û hawellekanî îtrlegovaremanganekeyanda, têrrwanînî anarþîstî derdebirrn. Beþêweyek keyekêk lewtarekanî em diwayyaneyan benîwî mallawalînîn- Lenin Ade bû.

bêguman hêþtakegirupî markisîstî desellatixwaz hen, kebetaybet dijyazadirrewîn, her bewcorey kegirupî anarþîstî learadan, keta henûkeþ dijemarkisîst mawnetewe.

herdû rêkxirawî komunîstî azadirrew [7], keleferensehen û beteman bem nizîkaneyekgirn, xoyan lenêwananarþîzim û markisîzmda debînnewe. Em rêkxirawanelegell anarþîstekilasîkekan, em xallehawbeþey têrrwanînî heye, keherdûkyan degerrêneweser cûllanewey dijedeselatxiwazî, kegeyþtenêwneteweyy yekem. Leheman katda legell markisîstekanîþ em xallehawbeþey têrrwanînyan heye, keherdûkyan belêbirrawî lebwarî xebatî çînayetî pirrolîtarya û têkoþan bo lenawbirdinî deselatî sermayedarî xebat deken.

komunîsteazadirrewekan lelayekewehewlldeden, tewawî ew þtaney keleraburduwî anarþîzim becêmawn, zîndûkenewe- bo nimûne,amancî min lebillawkirdinewey pertûkî anarþîzm û nexiwa û neserwer, her emebuwew lelayekîtrewekomunîsteazadirrewekan, ew berhemaney markis û engils, betaybet ew beþaneyan, kehêþtakebekellik û karan û wellam bepêdiwaystîyekanî serdemî êmededenewe, retnakenewe. Lewaneçemkî lexo namobûn,keledestinûsekanî 1844da markisî lawda debînrêt. Em têgeyþtinebebaþî legell pêdagirî anarþîstekan leser azadî takekesî deguncêt. Ewey keazadî pirolîtarya debêt bedestî xoy rûbdat nek behoy cêgirêkî wîyewe, wateboçûnêk kenek tenya lemanîfêstî komunîst û allugorrekanî diwatrîda, bellku lerrageyandinekanî nêwneteweyy yekemîþda debînrêt, beþêkelem mîrate. Serencam mêtodolojî (Methodology) matryalîzmî dyalekitîkî û mêjûyy, kehêþtakeþ wek yekîklehêllerrênwênîkerekanî derkikrdnî rûdawekanî raburdû û êsta mawnetewe, beþêkin lew mîrate. Lebarey ewey diwayyewelebîrman neçêt kemercî wergirtinî matryalîzmî dyalekitîkî û mêjûyy lewedaye, kebeþîweyekî wiþik û mîkanîkî bekar nebirêt û nekirêtebyanû bo xo dizînewelexebat, beweykehêþtake,bnema madîyekanîþorriþ learada nîn, her wek çonstalîystekan sê car leferenselesallanî 1936, 1945, 1968 penayan bo bird. Lepall emeþda nabêt matryalîzmî mêjûy dabezênrêteastî dyarîkergerayî (cbirye) sadew debêt herdem dergekan berrûy twanay takekesî û xobexoyî þorrþigêrraney cemawerda kirawebin.

bewcorey kemêjûnûsî azadirrew kamînsikî (Kaminsky) lepertûkebenawbangekey xoyda lebarey bakonînewedellêt, pêkhate(Synthesis)î nêwan markisîzim û anarþîzm, nek tenya pêwîstebellku welananîþî letwanada nîye. Wî dirêjey dedatê û dellê mêjû bexoy guncandinekanî xoy berrêdexat.

Demewêt wek encamgîrîyekî kesî xom billêm. Komunîzmî azadirrew, keberhemî weha pêkhateyekebebê guman arezûy firawanî kargeranî huþyar û pêþkewtû -tenanet eger hendîkcarîþ hêþtakebetewawî huþyar nebn- watebeþêk keewrroke çepî kargerîyan pê dellêyn, firebaþtir lemarkisîzmî desellatixwaz û þunaþ goraw anarþîzmî konew beserçû û pwaw, derdebirrê.

perwaêz:-

detwanin deqeallmanîyekey lem rêgewebedest bênin () herweha bekilîk kirdineser nawî nûser ya em lînkey xiwarewe, detwanin deqî ingilîzî yekêk lepetûkebenaw bangekanî benêwî (Anarchism: From theory to Practice ) bixwênnewe. Bo xiwêndinewey deqewergêrrdirawefarsîyekey, kilîkî em bestere (http://persianblog.com/date13831227...) biken. (u.k)

---

[1] bo dillnyabûn lewergîranefarsyeke, diwacar legell deqeallmanyekey berawrdim kirduwew herweha bo aþinayetî xiwêneranî hêja bekesayetîyekan û berhemekanyan û ew wajesyasî û felsefyaney lem nûsîneda hatûn, hewllmidaweweryangêrrmeser îngilîzî.(u.k)

[2] em rojanelêrew lewê, kesanêkî serbedesellat deyanewê tîrorîzmî amanic dyarîkirawî kotayî sedey nozdey anarþîstekan legell tîrorîzmî kwêraney îslamîyekanî ewrokeberawrd biken, herçendeleherdû barda, tîrorîzim her leberjewendî desellatdaran û kenarkewteyy bizûtnewecemawerîyekan tewaw debêt, belam cyawazîyekî tewaw lenîwanyanda heye, ewîþ bewey ketîrorîzmî anarþîstekan arastekey kuþtinî serokiþalyar û sermayedarekan bû, leberamberda tîrorîzmî îslamîyekan arastey þelupetkirdinî cestey rêbwaraneleþwênegiþtîyekanda. (u.k)

[3] em beþelewergêrranefarsîyekeda perrênrawe, kelewergêrraneallmanyekey da awa hatuwe Welch ein Untersched awch zwischen den Abschnitten im Kommunistischen Manifest 1848 welche forderten dak der Staat de Gewalt ber de gesamte zkonome erlange und den spnteren Erklnrungen in denen der Staat durch de assozerten Produzenten ersetzt wird (u.k)

[4] ledeqeallmanîyekeda em wajeyelibernren kommunismus zorcar bekarhatuwe kelewergêrranekefarsîyekeda her wajey anarþîzim bekarhatuwe, herçendelewergêraneallmanîyekeda her dû wajekewate (Anarchismus û libernren kommunismus) leþwênî taybetîda bekarbirawn. Lekurdîda bemanay komunîzmî azadirrewane, kelefarsyekeyda be(kmunîsim Azadminþ) û le’erebîda be (alþîw’ye althhrrye) û beyngilîzîþ Libertarian communism dêt. (u.k)

[5] ledeqeallmanyekeda kongirey hager (Haager)î 1872 nûsrawe, belam lefarsyekeda kongirey (lahe) nûsrawe. (u.k)

[6] ewey lewêdabeþîn nûsîwme, beþî zorî lewergêranefarsîyekeda nehatuwe. (u.k)

[7] [ledeqefarsyekeda tenya amajebo yek rêkxiraw kirawebenawî (aw . . al) kedekirê belatînîyekey awabê (U.T.L). Bellam ledeqeallmanîyekeda amajebedû rêkxirawî hawarastedekat û nêwî hîçkamyanî nehênawe. (u.k)

CNT-AIT


  Contacter des militants anarcho-syndicalistes
  http://cnt-ait.info est le site d’actualité de l’Anarcho-syndicalisme.
  La reproduction et la diffusion de l’Actualité de l’Anarcho-syndicalisme sont encouragées